Kulttuur hárjuttemráávhu

Kulttuur hárjuttemráávhu lii olmoošvuoigâdvuođáid lohtâseijee prinsiip, mii tiäddut ucceeblovoi já algâaalmugij vuoigâdvuođâ jieijâs kulttuurân. Tot uáivild siärváduv vuoigâdvuođâ paijeentoollâđ, ovdediđ já sirdeđ ovdâskulij jieijâs kulttuur, ärbivuáválijd iäláttâsâid já toos lohtâseijee tiäđu nuuvt, ete ulguubeln ij puáđi hemâdem, panâštem tâi uhke, sehe finniđ ulguupiälásâš toimâ heiviittuđ tienuuvt, ete tot ij hiäjusmit kulttuur hárjuttem.

Taan ohtâvuođâst kulttuur hárjuttemráávhu uáivild, ete mađhâšemtoimâ tâi mađhâšeijeeh iä uážu estiđ, hettiđ tâi puunnjâđ sämmilij ärbivuáválij iäláttâsâi hárjuttem, siärváduv jieijâs tábáhtusâid tâi tiäđusirdem vuovijd. Toimâ kalga leđe heiviittum oohtân sämisiärváduv äigitavluiguin, paihijguin já árvuiguin. Kulttuur hárjuttemráávhu luávdá sehe materiaallii já immateriaallii kulttuuräärbi, tego kielâ, taiđuu, muusik, kietâtyejitááiđuid, ärbivuáválii tiäđu (äʹrbbvuõđlaž teâtt, árbevirolaš diehtu, perinteinen tieto), ärbivuáválijd iäláttâsâid já eres ärbivuovijd.

Kulttuur hárjuttemráávhu kuávdášliih olleemvuođah láá:

• Vuoigâdvuotâ paijeentoollâđ já ovdediđ jieijâs kulttuur:

Siärváduvâst lii rijjâvuotâ hárjuttiđ já ovdediđ jieijâs taavijd, ärbivuovijd já iäláttâsâid nuuvt, ete ulguupiäláliih iä raijii tom.

• Syeji hemâdem já panâštem oovdâst:

Kulttuur háárjutmân ij uážu kuoskâđ já tom ij uážu estiđ tâi puunnjâđ ulguubeln – ij virgeomâhái, finnoduvâi ige eres tuáimei tooimâst.

• Ana sistees materiaallii já immateriaallii kulttuuräärbi:

Syeje olán kuleh eereeb iärrás kielâ, taaiđâ, muusik, kietâtyejitááiđuh, juhleh, ritualeh, ärbivuáválâš tiätu, ärbivuáváliih iäláttâsah já eres ärbivyevih.

• Oohtânheiviittem eres toimâiguin:

Ko siärváduv kuávlust hárjuttuvvoo eres toimâ, tego mađhâšem, te tot kalga kunnijâttiđ já väldiđ huámmášumán páihálijd äigitaavluid, áárvuid já taavijd.

Ovdâmeerhah kulttuur hárjuttemráávhu rikkomist maađhâšmist:

• Puásuituálu:

čage čoođâ čuoigâm já tom pieđgim tâi tagarij pivdopennui kevttim, moh iä lah škuávlejum leđe peerusthánnáá poccuin, puáhtá hettiđ poccui pyereestvaijeem já jotteem já uhkediđ puásuituálu.

• Miäcástem já kuálástem:

miäcástem tâi kuálástem eenâb ko maid jieš taarbâš (ml. talle ko páiháliih ulmuuh ovdâmerkkân iä vyelgi riävskápiivdon hiäjus loddenaalij tiet) puáhtá hiäjusmittiđ pivdoelleenaalij killeelvuođâ já estiđ ärbivuáválij pivdovuovij, tego kárdum, siäilum já máttááttem.

• Siärváduv tábáhtusah:

häävdidmij čuovâkuvvim tâi párnái kuvvim mácuhijn vaanhimij lovettáá luávkkáá siärváduv já ovtâskâs ulmui priivaatvuođâ já kulttuur mield jiešráđálávt eellim.

• Ärbivuáválii tiäđu sirdem:

pygálysâi hettejeijee kuvvim, korrâ jienáin miänudem tâi lovettes uásálistem pyehtih hettiđ pargo porgâm já potkiđ tilálâšvuođâ, mast ärbivuáválâš tiätu sirdâšuvá nuorâb suhâpuolváid.

Kulttuur hárjuttemráávhu tuárjuh meid aalmugliih já aalmugijkoskâsiih njuolgâdusah, tego Suomâ vuáđulaahâ, oovtâviärdásâšvuotâlaahâ já algâaalmugij vuoigâdvuođáid kyeskee aalmugijkoskâsiih sopâmušah.