Kulttuur vaaldšeei
Kulttuur vaaldšeeʹjen kååččat oummuid leʹbe õõutstõõzzid, koin lij nâânn da ǩeeʹjjteʹmes čõnstõk tiõttum kulttuuʹre di tõõzz kuulli tiõttu, tääidaid, äärvaid, äʹrbbvuõđid da naaʹlid. Kulttuur vaaldšeeʹjin lij vuõiggâdvuõtt meäʹrted, mäʹhtt sij kulttuur aunnsallaš da aunnsateʹmes siiskõõzzid, eettmõõžžid da ääʹrb ââʹnet da čuäʹjtet. Sij tuõʹllʼje, õõuʹdee da veʹǩǩe kulttuur õõudårra jiiʹjjes aarǥ da õõutstõõzz jieʹllem vueʹssen.
Tän õhttvuõđâst kulttuur vaaldšeeʹjen juuʹrdet oummuid, piârrjid, sooǥǥid da sääʹmõutstõõzz, koin lij vuõiggâdvuõtt vaaldšed, ââʹnned da mieʹrreed jiiʹjjes kulttuur aunnsallaš da aunnsateʹmes kulttuurääʹrbest. Täid vuõiggâdvuõđid koʹlle äʹrbbvuõđlaž teâtt (árbevirolaš diehtu, ärbivuáválâš tiätu, perinteinen tieto), kååʹtt kätt puõlvvõõǥǥâst nobba serddjeei luâđ eettmõõžžid, eeʹjjpoddvaajtõõllmõõžžid da äʹrbbvuõđlaž jieʹllemvuõʹjjid kuulli teâđ da tääid. Lââʹssen vuõiggâdvuõđid koʹlle jm. sääʹmǩiõtt-tuej (duodji, tyeji, saamenkäsityöt), sääʹmǩiõl, čeäppõs, musikk, mainnâz da jeeʹres kulttuursaž õlmmõõzz.
Kulttuur vaaldšeei lie kõskksõmâs tuʹmmstõktuejjeei sääʹmturiismâst, ǥu turismmtåimm kuõskat sij kulttuur, ääʹrb leʹbe tõõzz kuulli äʹrbbvuõđlaž teâđ di jieʹlli kulttuurkueʹsteeʹlm, koʹst kulttuur harjjtet. Kulttuursaž siiskõõzz âânnmõš õõudald pâi vueʹǩǩsõs lååʹv kulttuur vaaldšeeʹjin di sosiaalʼlaž tåimmlååʹv (Social Licence to Operate) âânnmõõžž, što kulttuur čuäʹjtet tuõtt da vuõigg õhttvuõđâst, vieʹlteeʹl puästvuõđid, puästfiʹttjummšid da kulttuursaž vuäʹmstõõllmõõžž (cultural appropriation).
Tõn diõtt, što säʹmmla lie uuʹccbõʹsse kuulli alggmeer joukk veʹrddeeʹl väʹlddkulttuuʹre da tuʹmmstõktuâj tuejjeei instituutioid, väʹlddkõskkvuõđ vaaikte miârkteeinalla sij vueiʹttemvuõđid šõddâd kullum. Tän vueʹjjest kulttuurtuulki rool lij čuuʹt kaallšõs: sij vuäiʹtte toiʹmmjed kõõskâst da raajjâd šââʹld säʹmmlai da väʹlddkulttuur kõʹsǩǩe, tuejjeed kuâsttjeeʹjen säʹmmlai jiiʹjjez vueʹlǧǧemsõõʹjid di raaveed kulttuur vaaldšeeʹji tuʹmmeemvääʹld. Kulttuurtulkk lij kulttuursaž teâđ da äärvai viikki, kååʹtt vieʹǩǩat kaunnâd tääʹssteädd väʹlddsõõʹjid da õõuʹdeed kulttuursânji ǩeâllʼjeei vuârrvaaiktõõzz. Kulttuurtuulki rool lij miârkteei jeäʹrben tõin kulttuurin, kookk lie moordõspääiʹǩest leʹbe åålǥpeäʹlnn pueʹtti teädd vueʹlnn di uuʹccbõs-sââʹjest väʹlddkulttuuʹre veʹrddeeʹl. Kulttuurtuulk lie täujja še jiijj kulttuur vaaldšeei. Vaʹstteemvuõđlaž da eettlânji ǩeâllʼjeei sääʹmturismmpõõrǥâsneeʹǩǩ toiʹmmje tääʹrǩes sââʹjest jiiʹjjes kulttuur kulttuurtulkkân da tuõtt teâđ liâvteeʹjen.