Kueʹllšeellmõš
Jieʹllem-mäinnan säʹmmlaid da sij äʹrbbvuõđlaž jieʹllemvuõʹjji harjjtummša lij leämmaž čõõđ aaiʹji ǩeâllʼjeei âânnmõš, luâtt da mädd lie leämmaž säʹmmlai jeäʹlteeʹjen. Kueʹllšeellmõõžžâst da mieʹcstummšest jie äʹrbbvuõđ mieʹldd leäkku âânnam nåkam mõõntõõllmõõžžid da šeeʹllemaaiʹjid, kookk šõõddte miârkteei muttsid kueʹll- leʹbe šiilnääʹlest. Sääʹm õhttsažkååʹddest äʹrbbvuõđlaž jieʹllemvueʹjj da kulttuur õhttvuõtt lij kõskksââʹjest. Kueʹl šeellmõš lij čueʹđid iiʹjjid leämmaž säʹmmlai äʹrbbvuõđlaž jieʹllemvueʹǩǩ. Aanarsäʹmmla lie tuuʹl leämmaž kueʹllšiiʹlli Aanarjääuʹrest da tõn pirrõõzzâst di põõʹji mieʹldd Vaʹrjjelvuõnâst. Miârr-reedd nuõrttsääʹmsiiʹdi piârrjin leʹjje vuäʹmstemvuõiggâdvuõđ luõss-šeellma miârâst da Paččjooǥǥâst. Uccjooǥǥâst kueʹllšeellmõõžžâst lij pâi leämmaž da lij õinn tääʹrǩes miârktõs nuʹtt kulttuurlânji ko dommtarbbšeellmõõžžâst da ämmtallaš šeellmõõžžâst. Leiʹmmjeei tuejjeeʹjen vuuʹd sääʹmkulttuur kueʹllšeeʹllma kooll kõskksaž sââʹjest luõss-šeellmõš jeeʹres šeeʹllemnaaʹlivuiʹm di jäuʹrrseellmõš saaiʹmivuiʹm. Eeʹjj 1751 raajjsuåppmõõžž mieʹldd Teän luõss-šeellmõš leäi Lääʹddjânnam da Taarrjânnam peäʹl säʹmmlain õhttsaž. Kueʹllšeellmõõžžâst lie leämmaž reeid da lie rajjum määŋg suåppmõõžž čõõđ aaiʹji, leša ââʹnnmest lie še ”ǩeeʹrjteʹmes lääʹjj”, kooi mieʹldd ciʹsttjet nuuʹbbi sooǥǥi vuõiggâdvuõđid da äʹrbbvuõđlaž šeeʹllempaaiʹǩid. Äʹrbbvuõđ mieʹldd Teänast lij valddum lokku da ciʹsttjum jeärrsi pääiklaž aassji vuõiggâdvuõđid, håʹt-i vuõiggâdvuõđ leʹjje ǩeeʹrjteʹmes lääʹjj laaǥǥan. Õuddmiârkkân peäggtet koolǥtemšeellmõõžž, tõn vääras lie šõddâm siid leʹbe sooǥǥ ââʹnnem koolǥtemvuuʹd, koid nuuʹbb siid kueʹllšiiʹlli jie puättam.
Teän luõss-šeeʹllmest tiuddšeeʹllemǩiõlddi iiʹjjin 2021 da 2022 di veâl šmâʹǧǧluõss lie šõõddtam vaʹǯǯtõõzzid mõõnniaaiʹji. Šmâʹǧǧluõzzi mieʹrr lij jiânnai lâssnam Teänjooǥǥâst da Njauddâmjooǥǥâst mââimõs paarteʹmes iiʹjji ääiʹj. Ǩeässa 2021 šmâʹǧǧluõzz kuårŋŋu Teänjoʹǩǩe juʹn jäänab ko Atlaant luõzz. Šmâʹǧǧluõzz nääiʹt jõnn meäʹrest lij vaarrân Atlaant luõzz piʹrǧǧummša nuʹtt jooǥǥin ko miârâst. Šmâʹǧǧluõzzi pråppummuš da kuõccjummuš jooǥǥid mott jooǥǥi ekosysteeʹmid di lij še vaarrân oummui tiõrvâsvuõʹtte. Šmâʹǧǧluõss ij leäkku veâl meäʹrtõllum miârkteeinalla hääitlaž jakkšlaajjân, ij Lääʹdd meersaž jakkšlaajjliistâst ni EU vaʹstteei liistâst.